Biernik w języku polskim
Biernik to czwarty przypadek w deklinacji, który wyraża dopełnienie bliższe i występuje w związku z czasownikami nieprzechodnimi. Rzeczownik w bierniku pełni przy czasownikach funkcję dopełnienia bliższego. Biernik pełni funkcje wyłącznie strukturalne, lecz oprócz jego głównej funkcji, ma on również funkcje poboczne – może być np. określnikiem miary czasu lub przestrzeni.
Rzeczowniki w bierniku
W języku polskim wyróżniamy dwa rodzaje końcówek biernika w przypadku rzeczowników w liczbie pojedynczej:
- rzeczownik w bierniku równy jest dopełniaczowi lub mianownikowi,
- rzeczowniki przyjmują końcówkę “ę” lub końcówkę zerową.
Rzeczowniki w bierniku liczby mnogiej:
- rzeczowniki męskoosobowe w bierniku są równe dopełniaczowi,
- biernik rzeczowników niemęskoosobowych równy jest mianownikowi.
Czasowniki w połączeniu z rzeczownikiem
Większość polskich czasowników łączy się z rzeczownikiem w bierniku, czyli z takim, który odpowiada na pytania kogo? co?:
czytamy (co?) gazetę,
oglądamy (co?) mecz,
piszemy (co?) list,
spotykamy (kogo?) kolegę,
lubimy (co?) ciasto, itp.
Dopełniacz
Dopełniacz to drugi przypadek deklinacji. Po mianowniku jest on najczęściej używanym przez nas przypadkiem, który odpowiada na pytania kogo? czego? Dopełniacz może zastępować biernik, a najbardziej problematyczną kwestią jest sposób stosowania końcówek.
Rzeczowniki męskie w dopełniaczu
Dopełniacz liczby pojedynczej w rodzaju męskim nie ma jasno określonych zasad, kiedy stosujemy końcówki -a oraz -u. Rzeczowniki rodzaju męskiego w dopełniaczu, zakończone na literę -a możemy znaleźć między innymi wśród:
- nazw produktów spożywczych, np. chleb – chleba;
- narzędzi, np. młotek – młotka;
- miesięcy (z wyjątkiem lutego), np. maj – maja;
- jednostek miar, np. gram – grama;
- warzyw i owoców, np. pomidor – pomidora;
- części ciała, np. nos – nosa;
- walut, np. funt – funta.
Końcówkę -u z dopełniaczem rodzaju męskiego liczby pojedynczej używamy w:
- skrótowcach, np. PKS – PKS-u,
- nazwach środków transportu, np. samochód – samochodu;
- rzeczownikach zbiorowych, np. tłum – tłumu;
- dniach tygodnia, np. wtorek – wtorku;
- rzeczownikach abstrakcyjnych, np. stres – stresu.
Gdy mamy do czynienia z rzeczownikiem w rodzaju żeńskim, liczbie pojedynczej, używamy końcówek -i lub -y, np. ulica – ulicy.
Czasowniki z rzeczownikiem w dopełniaczu
W przypadku języka polskiego mamy całkiem sporą grupę czasowników, które wymagają rzeczownika w dopełniaczu:
używamy (czego?) piły,
słuchamy (czego?) muzyki,
pilnujemy (kogo?) dziecka,
unikamy (czego?) zwady,
dolewamy (czego?) mleka itp.
Rekcja czasowników
Powyższe przykłady łączliwości, nazywane inaczej rekcją czasowników charakteryzują się tym, że nie podlegają ścisłym, jasno określonym regułom, wedle których moglibyśmy w prosty sposób je opanować. Niektóre z czasowników wymagają biernika, inne dopełniacza, a jeszcze inne celownika, nadrzędnika lub miejscownika. Jedynym sposobem gwarantującym poprawne użycie danej konstrukcji jest skorzystanie ze słownika lub porady językoznawcy, ponieważ tworzenie na swój użytek pozornie tłumaczących zjawisko zasad nie prowadzi do niczego dobrego, a wręcz przeciwnie, wprowadza zbędny zamęt i utrwala fałszywe przekonania.
Z jaką trudną materią mamy do czynienia łatwo dowieść na przykładach. Błędy oraz trudność z poprawnym używaniem konstrukcji czasownikowo rzeczownikowych mogą pojawiać się na dwóch poziomach. Po pierwsze, możemy niewłaściwie rozpoznać przypadek, jakim rządzi dany czasownik, na przykład:
brakuje mi (kogo? co?) pięć złotych, zamiast brakuje mi (kogo czego?) pięciu złotych
przestrzegam (kogo? co?) prawo, zamiast przestrzegam (kogo? czego?) prawa
ustąpić (kogo? co?) miejsce, zamiast ustąpić (kogo? czego?) miejsca
szukać (kogo? co?) książkę, zamiast szukać (kogo? czego?) książki
Po drugie, możemy mieć kłopot z biernikiem lub dopełniaczem samego rzeczownika np. w przypadku odmiany takiego wyrazu jak tablet (poprawnie M.B. tablet, D. tabletu), który różni się od odmiany bliźniaczo brzmiącego wyrazu kotlet (poprawnie M. kotlet, D. kotleta, B. kotlet/kotleta).
Żeby jeszcze bardziej zagmatwać problem wystarczy wspomnieć, że istnieją takie czasowniki, które łączą się z rzeczownikami zarówno w bierniku, jak i dopełniaczu i nie wpływa to na ich znaczenie. Do takich zaliczamy m.in. pytać i zapomnieć:
zapomniałem „Odę do młodości”, ale też zapomniałem „Ody do młodości”
zapytałem koleżankę, ale też zapytałem koleżanki
Jak widać, pytanie biernik czy dopełniacz? nie jest zbyt fortunnie sformułowane, ponieważ odpowiedź może brzmieć różnorako, odmiennie dla każdego czasownika i najlepiej jest skorzystać z ostatniej, a w tym przypadku i pierwszej, intencji odwoławczej, czyli zajrzeć do słownika, z czego każdy tłumacz doskonale zdaje sobie sprawę.
